Home » Berichten getagged 'KNBTB'

Tag archieven: KNBTB

God, huisgezin en eigendom. De beginjaren van de Nederlandsche boerenbond

30 januari 2016 / Een reactie plaatsen

Op 31 januari 2016 was het 120 jaar geleden dat de Nederlandsche Boerenbond werd opgericht. Deze bond was een van de grondleggers van het lange tijd almachtige groene front en stond aan de wieg van grote financiële instellingen als de Rabobank en de verzekeraar Interpolis. In deze bijdrage staan we stil bij de vraag waarom deze bond is opgericht en de ontwikkeling tot de grootste landbouworganisatie van Nederland: de Katholieke Nederlandse Boeren- en Tuindersbond. In 1995 fuseerden de verzuilde landbouworganisaties tot Land- en Tuinbouw Organisatie Nederland (LTO).

Boerenleven Achterhoek

De geduldige landman
Vóór 1896 kende Nederland alleen provinciale maatschappijen van landbouw, die zich in 1884 hadden verenigd in Het Nederlandsch Landbouw-Comité. Dit comité, dat door de regering werd beschouwd als officiële landbouwvertegenwoordiging, was amper representatief voor de boerenbevolking. Critici stelden dat de landbouwmaatschappijen te weinig boeren organiseerden. Ook werd deze liberaal georiënteerde organisaties verweten dat zij te weinig aandacht hadden voor de sociale belangen van de boeren. Verschillende publicisten in met name katholieke kranten drongen daarom vanaf 1892 aan op organisatie van de boerenstand. Een van hen was de Sittardse onderwijzer J. Claessen, die in 1893 schreef dat de oplossing van de noden van de kleine boeren niet te verwachten viel van de bestaande organisaties. ‘Wij zijn ingedommeld; reeds te lang hebben wij geslapen. Het is meer dan tijd, dat wij ontwaken, als één man opstaan en de handen aan het werk slaan. (…) De belangen van den stand moeten de belangen van ieder in het bijzonder zijn; de belangen der kleinen en zwakken moeten de belangen der grooten en sterken worden; één voor allen en allen voor één. Met deze leus voor oogen moeten wij het idee van stand weer tot bewustzijn brengen, ons vereenigen, elkander wederkeerig helpen en pal staan voor elkander.’

Pater vd Elsen 2
Gerlacus van den Elsen

Een andere pleitbezorger was de norbertijner pater Gerlacus van den Elsen, die voor zijn werk voor de Brabantse kleine boeren later de bijnaam de “boerenapostel” kreeg toebedeeld. Een jaar vóór Claessen vroeg hij in het Noordbrabantsch Dagblad in een artikel, getiteld “De geduldige landman” om aandacht voor de boeren, wier geluid bij de regering en volksvertegenwoordiging volledig werd overstemd door industriëlen en handelaren enerzijds en de arbeiders anderzijds. De landman moest voor de lasten opdraaien: ‘Hij is geduldig, hij zwijgt, hij laat zich scheren en villen als het stomme schaap, terwijl die andere moord en brand schreeuwen ( … ). Is er niemand die hulp en redding bieden kan?’ Organisatie in de geest van de Pauselijke encycliek Rerum Novarum (1891) was volgens Van den Elsen het geëigende middel om de boerenstand uit zijn benarde positie te verlossen. Daarbij konden de boeren rekenen op actieve steun van de katholieke geestelijkheid: ‘Zoodra op ieder dorp zulke vereenigingen bestaan, bestuurd door echt katholieke, goed ontwikkelde mannen, die met de hoofden van andere vereenigingen voortdurend in betrekking staan, dan zal ook de geduldige landman eene verbazende kracht kunnen ontwikkelen.’

schuerenHoewel met name vanuit Noord-Brabant en Limburg werd aangedrongen op organisatie, kwam het initiatief uit Gelderland. In december doorbrak Ludovicus Ridder de van der Schueren uit Zevenaar de impasse door in kranten een oproep te plaatsen voor de oprichting van een “landbouwers-vereeniging”. Deze organisatie zou tot doel hebben ‘het solidariteitsgevoel bij de landbouwers op te wekken, de maatschappelijke belangen harer leden te bevorderen, de bijzondere belangen der landbouwers-grondbezitters in het vereenigingsgebied te beschermen en mee te werken tot het weer in ’t leven roepen van een krachtigen landbouwersstand.’ De oproep ondervond veel bijval. Anderhalve maand later, op 31 januari 1896 kwamen in Musis Sacrum in Arnhem veertig sympathisanten bijeen voor de eerste bijeenkomst van de Nederlandsche Boerenbond (NBB). De van der Schueren deelde mee op basis van de adhesiebetuigingen reeds te kunnen rekenen op een duizendtal leden.

Tijdens de volgende vergadering op 4 juli 1896 in Utrecht werden de statuten vastgesteld. De vergadering werd bijgewoond door 250 personen, waaronder de katholieke voorman Herman Schaepman. Op zijn voorstel werd de christelijke grondslag van de bond als volgt geformuleerd: ‘De Nederlandsche Boerenhond, het Christendom ais grondslag der Maatschappij erkennend en huldigend, heeft ten doel de belangen van den boerenstand te behartigen en de uitbreiding der staatsbemoeiing op oeconomisch gebied ook dien stand te doen toekomen.’ Om lid te kunnen worden werd de erkenning van “God, huisgezin en eigendom” als grondslagen der maatschappij vereist. Voorstellen om ook zij die louter belangstelling hadden voor de landbouw, de zogenoemde “landbouwliefhebbers” toe te laten als lid, werden op aandringen van Schaepman resoluut van de hand gewezen. “De boerenbond moet op de eerste, tweede en derde plaats bestaan uit boeren. De kracht van den boerenbond moet voortkomen uit de organisatie van de boerenstand,” aIdus Schaepman.

Provinciale boerenbonden
Bij de oprichting vormde de regionale onderbouw van de bond nog geen punt van discussie. Dit werd anders toen kort daarna provinciale boerenbonden werden opgericht die de eigen organisatie op de voorgrond plaatsten. Toch lag de kiem voor het conflict tussen de NBB en deze regionale bonden reeds bij de vaststelling van de landelijke statuten. Volgens deze statuten waren individuele leden van de afdelingen ook individueel lid van de NBB. Zij waren gerechtigd algemene vergaderingen bij te wonen en ook stemgerechtigd indien zij daartoe waren aangewezen door hun afdeling. Onduidelijk was welke rol de provinciale bonden vervulden binnen de organisatie. Tijdens de tweede algemene vergadering van 20 mei 1897 maakte voorzitter Ridder de van der Schueren bekend dat er inmiddels provinciale boerenbonden waren opgericht in Overijssel, Gelderland, Utrecht, Noord-Holland, Zuid-Holland, Noord-Brabant en Limburg. De bond had inmiddels 254 lokale afdelingen met in totaal ruim 19.000 leden.

Ook werd een nieuw bestuur gekozen. Vooral de verkiezing van Alphons van Rijckevorsel wekte beroering. Eerder was deze “Bossche heer” er niet in geslaagd een prominente plek te verwerven binnen de op 17 augustus 1896 opgerichte Noordbrabantsche Christelijke Boerenbond (NCB). Samen met zijn bestuur Louis van Rijckevorsel, die werd benoemd tot inspecteur van de op te richten boerenleenbanken, probeerde hij aan de provinciale bonden richtlijnen op te leggen voor de oprichting van deze banken. Hieruit kwam een conflict voort dat leidde tot de oprichten van twee soorten boerenleenbanken (volgens de Wet op de coöperatieve verenigingen uit 1876 en de verenigingswet van 1855) en twee landelijke koepels (de Centrale Raiffeisenbank en de Centrale Boerenleenbank). Pas met de fusie van deze banken tot de Rabobank in 1973 zou dit conflict tot het verleden behoren. Het conflict spitste zich vooral toe tussen de NBB enerzijds die oprichting van banken volgens de wet van 1876 prefereerde en de zich snel ontplooiende NCB, die – onder bezielende leiding van Van den Elsen – stelde dat kon worden volstaan met oprichting volgens de wet van 1855.

In 1899 kwamen de bondsbestuurders tot de slotsom dat een reorganisatie noodzakelijk was om het conflict, dat zich in wezen toespitste rond personen die niet samen door één deur konden, te beslechten. Besloten werd de Nederlandsche Boerenbond om te vormen tot een federatie van zelfstandige boerenbonden. De macht lag voortaan bij de provinciale boerenbonden die elk twee personen afvaardigden naar het landelijk bestuur. Na deze reorganisatie duurde het enkele jaren voordat de provinciale bonden beseften dat zij elkaar nodig hadden om bij de landelijke politiek hun gemeenschappelijke belangen te behartigen. Dit leidde tot de organisatie van drie landelijke congressen in 1904, 1907 en 1911, waarop landelijke politieke thema’s werden besproken. Een heet hangijzer was de vertegenwoordiging bij regering. Voor dat doel hadden de provinciale bonden zich na 1899 aangesloten bij het Nederlandsch Landbouw-Comité. Pogingen om de NBB zelfstandig deze rol te laten vervullen, werden wel besproken maar leidden niet tot organisatorische veranderingen. Pas tijdens de oorlogsjaren 1914-1918 groeide het besef dat voor een effectieve belangenbehartiging in Den Haag een gezamenlijk kantoor nodig was. Pas met de benoeming in 1918 van Laurentius Nicolaas Deckers tot bezoldigd algemeen secretaris kreeg de NBB een eigen gezicht in Den Haag. Kort daarop besloten de regionale bonden hun lidmaatschap van het Koninklijk Nederlands Landbouw-Comité (KNLC) op te zeggen en de landelijke belangenbehartiging exclusief op te dragen aan de NBB.

boerenleven boekelVan christelijk naar katholiek
Op aanwijzen van Herman Schaepman had de Nederlandsche Boerenbond een algemeen-christelijk karakter gekregen. In Noord-Brabant en Limburg speelde vooral de katholieke geestelijkheid een belangrijke rol bij de oprichting van lokale afdelingen. Boven de grote rivieren waren het vooral plaatselijke notabelen die het initiatief namen. Ondanks de inspanningen van De van der Schueren c.s. lukte amper om ook protestantse leden aan te trekken. Slechts 10 tot maximaal 15% van de leden in het noorden was protestant. De noordelijke provinciale boerenbonden kwamen – mede door het ontberen van steun van de katholieke geestelijkheid – slechts moeizaam tot ontwikkeling. De afdelingen bevonden zich vooral in gemeenten waar katholieken in de meerderheid waren. Hoewel het merendeel van de achterban van de NBB katholiek was, hield De van der Schueren vooralsnog vast aan het algemeen-christelijk karakter: ‘De Nederlandsche Boerenbond is christelijk. Van alle boerenvereenigingen, welke zich bij hem wenschen aan te sluiten, eischt hij dat zij steunen op het christelijk beginsel, overtuigd als hij is, dat alleen dat beginsel krachtig bestand is tegen de stroomingen, welke de Maatschappij trachten te ondermijnen. (…) Christelijk is de Nederlandsche Boerenbond, omdat hij aan het egoïsme, de zelfvoldoening, de eigen ikheid, die alle deelen der Maatschappij uit elkander rukt, tegenover stelt de christelijke naastenliefde, de christelijke rechtvaardigheid met hare opvoedende, opbeurende, versterkende, bezielende en levenwekkende kracht.’

Ondanks deze pogingen om protestanten voor zich te winnen, ontwikkelde de NBB in katholieke richting, daartoe aangezet door de Nederlandse bisschoppen. Na 1900 hanteerden zij als stelregel dat waar de vorming van katholieke organisaties mogelijk was, dit de voorkeur had boven christelijke. De ontwikkeling naar zuiver katholieke boerenbonden werd ingezet na het op 7 juli 1906 door de bisschoppen gepubliceerde communiqué ‘dat het hun ernstig en uitdrukkelijk verlangen is, de hun onderhoorige katholieken te vereenigen en vereenigd te houden in katholieke organisatiën.’ Hoewel deze verklaring een algemene strekking had en betrekking had op alle maatschappelijke standen, werd aan de interconfessionele boerenbonden vooralsnog een uitzondering toegestaan.
Dit was anders bij de vakbeweging. Vanaf 1906 maakte het episcopaat het de katholieke textielarbeiders in Twente moeilijker om lid te blijven van de interconfessionele vakbond Unitas. In 1912 werd dit lidmaatschap verboden. Voorstanders van het interconfessionalisme binnen de vakbeweging verweten de kerkelijke autoriteiten te meten met twee maten. ‘Waarom worden altijd de textielarbeiders aangepakt? Waarom nu niet de Christelijke Boerenbond? Of hebben de boeren andere rechten en vrijheden dan wij textielarbeiders?’

Toen in 1912 bekend werd dat protestanten bezig waren om een eigen boerenbond op te richten – dit leidde uiteindelijk in 1918 tot de oprichting van de Christelijke Boeren- en Tuindersbond (CBTB) – werd binnen de Nederlandsche Boerenbond en zijn regionale bonden de transformatie tot zuiver katholieke organisaties ingezet. In 1914 werd de Noordbrabantsche Christelijke Boerenbond (NCB) – hoewel de naam ongewijzigd bleef – een katholieke bond. Voortaan werd van alle afdelingen geëist dat zij op katholieke grondslag waren gevestigd en dat deze afdelingen alleen katholieken als leden zouden accepteren. Ook werd de NCB interdiocesaan, hetgeen betekende dat het werkgebied werd uitgebreid met Zeeuws-Vlaanderen en (na 1920) met het Rijk van Nijmegen. In hetzelfde jaar gaf de Haarlemse bisschop Augustinus Callier aan de uit Twente afkomstige vakbondsman Arnold Engels de opdracht om in zijn bisdom een katholieke boerenbond op te richten. In 1915 werd de bestaande Noordhollandsche boerenbond vervangen door de R.K. Diocesane Land- en Tuinbouwbond (LTB), die werkzaam was in Noord- én Zuid-Holland. In 1917 fuseerden de Overijsselsche Boerenbond en de Geldersche Boerenbond tot de Aartsdiocesane R.K. Boeren- en Tuindersbond (ABTB). Niet alle regionale bonden en afdelingen weigerden gehoor te geven aan de “uitdrukkelijke wens” van de bisschoppen. Her en der gingen afdelingen door als zelfstandige aan- en verkoopverenigingen en ook de Stichtsche Boerenbond weigerde te fuseren. In 1923 verkoos deze bond liquidatie boven opgaan in de ABTB.

KNBTB

Als sluitstuk voor dit katholiseringsproces werd de Nederlandsche Boerenbond in 1920 een katholieke organisatie, die later door het leven zou gaan als Katholieke Nederlandse Boeren- en Tuindersbond (KNBTB). De bond was met ruim 70.000 aangesloten leden de grootste landbouworganisatie van Nederland. Samen met de protestantse CBTB en het algemene KNLC werd de KNBTB onderdeel van het roemruchte “groene front”.

Literatuur: Mari Smits, Boeren met beleid. Honderd jaar Katholieke Nederlandse Boeren- en Tuindersbond, 1896-1996 (Nijmegen 1996).

Gepubliceerd op 31 januari 2016 op Historiek.

Holambra. De moeizame beginjaren van een stukje Nederland in Brazilië

3 februari 2015 / Een reactie plaatsen

In 1948 werd 140 kilometer ten noorden van São Paulo een groot stuk land (fazenda) aangekocht voor de vestiging van Nederlandse emigranten. Er was niks, alleen enkele schamele hutjes, en alle grond moest nog worden ontgonnen. Op deze Fazenda Ribeirão is nu een bloeiende gemeenschap gevestigd met onmiskenbare Nederlandse elementen. Voordat die bloei tot stand kwam moesten de Nederlandse pioniers in de beginjaren een harde strijd leveren om het dagelijks bestaan. Veel pioniers zijn vertrokken naar bestemmingen elders in Brazilië of naar Nederland teruggekeerd.

Bushalte KleinHolambra is ontsproten aan de geest van Geert Heijmeijer, voormalig secretaris van de Katholieke Nederlandse Boeren- en Tuindersbond (KNBTB), die in Brazilië op zoek ging naar een plek voor de boeren die in Nederland geen toekomstmogelijkheden meer zagen. In zijn ogen moest de nederzetting een modelkolonie worden, samengesteld uit “prachtmensen”, die samen de basis moesten vormen voor een op de christelijke beginselen gestoelde “nieuwe gemeenschap”. De idylle van Heijmeijer werd echter al snel verstoord door financiële moeilijkheden en interne spanningen. Met een nieuwe lening uit Nederland en de harde hand van oud-indischman Charles Hogenboom werd een reorganisatie doorgevoerd die Holambra uiteindelijk op de been hielp. Ondertussen waren veel boeren tegen zijn “schrikbewind” in opstand gekomen en naar elders vertrokken.

In dit boek wordt uit de doeken gedaan waarom Nederlandse emigranten naar Brazilië zijn vertrokken en wat zij in die beginjaren hebben meegemaakt. Hoewel Holambra werd opgezet als een particulier initiatief raakte de Nederlandse staat al snel betrokken bij deze Nederlandse gemeenschap in Brazilië. Deze betrokkenheid raakte direct het dagelijkse bestaan van de bewoners van de gemeenschap. Behalve de moeizame opbouwfase van de kolonie, met daarbij de vele interne conflicten, wordt in het boek ook aandacht besteed aan de vestigingen die zijn voortgekomen uit deze moeilijkheden. Het boek eindigt met de stichting van Holambra II in 1961, toen Holambra na 12 jaar de pioniersfase eindelijk achter zich kon laten.

Het boek van Mari Smits, De moeizame beginjaren van een stukje Nederland in Brazilië zal in de loop van 2015 verschijnen. Meer informatie via www.holambra.nl

Met kompas emigreren

17 augustus 2014 / Een reactie plaatsen

Katholieken en het vraagstuk van de emigratie in Nederland, 1946-1972

Uitgave: Katholiek Documentatie Centrum Nijmegen, 1989. Hieronder volgt een bewerkte versie van de inleiding.

 

Met kompas emigrerenDe literatuur over de geschiedenis van de Nederlandse emigratie wordt tot op heden [1989] vooral beheerst door werken die handelen over de Nederlandse emigratie naar Noord-Amerika in het midden van de vorige eeuw. En als er één aspect is dat bij de negentiende eeuwse emigratiegolf veel aandacht krijgt is het wel de (veronderstelde) protestantse oorsprong van deze emigratiegolf. Algemeen bekend is de trek van de Afgescheidenen onder leiding van dominee A.C. van Raalte naar Michigan en van dominee H.P. Scholte naar Iowa, die daar nederzettingen en hun (Afgescheiden) kerk hebben gesticht. Of zoals Henk van Stekelenburg het in 1983 uitdrukte: “The calvinists have been able to preserve their identity in a church and social context. This has been of a great assistance to historiography .” 1
Daarentegen bleef het aandeel van katholieken in deze trek onderbelicht. Katholieke emigranten trokken er niet op uit, zoals van protestantse zijde gebeurde, om in een ander werelddeel een eigen kerkgenootschap te stichten; de kerken die zij stichtten gingen deel uitmaken van de Rooms-Katholieke Kerk in het land van bestemming. Katholieke Nederlanders emigreerden vaak individueel of in klein gezinsverband en verloren gewoonlijk vroeg of laat het besef van hun Nederlandse herkomst. In een artikel uit 1987 haalt de Amerikaanse historicus van Nederlandse origine Robert P. Swierenga zijn collega H.S. Lucas – een Amerikaanse katholiek van Nederlandse afkomst – aan, die hierover zegt: “De gemeenschappelijke banden van het geloof maakten het hun mogelijk om zich gelukkig te voelen bij mensen die geen Nederlander waren(…). De Nederlandse katholieken hadden niet zo’n uitgesproken neiging om zich in Nederlandse gemeenschappen te vestigen. Ze verspreidden zich, werden al snel geassimileerd en lieten dus weinig karakteristieke sporen na.”2 Van Stekelenburg brengt daarnaast nog een aantal andere redenen naar voren waarom het katholieke aandeel in de Nederlandse emigratie onderbelicht is gebleven. Dit zijn de geringere omvang van de documentatie hierover, het ontbreken van leidende personen onder de emigranten van katholieken huize en het feit dat de meeste historici die de Nederlandse emigratiegeschiedenis bestudeerden een protestantse achtergrond hadden.3
Ondanks deze onderbelichting moeten we het katholieke aandeel in de emigratie niet onderschatten. Terwijl de Afgescheidenen in de periode 1831-1847 maar liefst 28% van het totale aantal emigranten uitmaakten, lag dit percentage voor de rooms-katholieken nog altijd op 19%. In 1849 was 38,15% van de Nederlandse bevolking rooms-katholiek.4
Naast deze onderbelichting van de emigratie van katholieken moeten wij er rekening mee houden dat katholiek Nederland pas in een laat stadium serieus aandacht ging besteden aan het emigratievraagstuk. Van de zijde van de kerk werd pas in 1912 in een pauselijk document een officiële politiek aangaande emigratie geformuleerd. Weliswaar werd in 1925 in Nederland de Roomsch-Katholieke Emigratievereeniging opgericht, maar haar belangrijkste activiteit bestond uit het organiseren van het RK Emigratie-congres op 15 november 1927. Van de zijde van de Katholieke Nederlandse Boeren- en Tuindersbond (KNBTB) en de RK Landarbeidersbond St. Deusdedit bestond slechts interesse voor emigratie naar het (katholieke) Frankrijk. Tenslotte moeten we rekening houden met het feit dat van de zijde van de clerus de trek naar Amerika vaak werd afgeraden. Deze landen werden gezien als landen waarin de protestanten de boventoon voerden. Bovendien was men van katholieke zijde beducht voor de grote morele gevaren die aan een landverhuizing verbonden waren.

Tot in de jaren twintig van deze eeuw bestond er van overheidswege geen interesse voor emigratie. Voordien was emigratie vooral een zaak van individuele emigranten, ondernemingen (met name rederijen en ‘landagents’) en kerkgenootschappen. Om met name de invloed van malafide “steamship and landagents”5 tegen te gaan, werd in 1913 de particuliere Nederlandsche Vereeniging Landverhuizing opgericht om potentiële emigranten te voorzien van goede en betrouwbare informatie. In 1923 volgde de oprichting van de Emigratie Centrale Holland op initiatief van de Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel. De ECH regelde het transport van emigranten, alsmede de bescherming van hun belangen. Beide instanties fuseerden in 1931 tot de Stichting Landverhuizing Nederland (SLN), waarin ook de overheid betrokken werd. Na de Tweede Wereldoorlog zou de SLN – totdat in 1952 de Wet op de organen voor de emigratie in werking trad –fungeren als het overheidsorgaan dat emigratieaangelegenheden coördineerde en afhandelde.
In de jaren twintig werd de verzuiling ook op het gebied van de emigratie actief. In 1925 werd de RK Emigratievereeniging opgericht om “voorlichting te geven aan RK emigranten en dezen behulpzaam te zijn onder godsdienstig en economisch opzicht”.6 In 1927 volgde de oprichting van de Gereformeerde Emigratie Vereeniging, die in 1938 haar naam wijzigde in Christelijke Emigratie Centrale. Van echt georganiseerde emigratie was echter pas sprake na 1945 toen de overheid en de maatschappelijke organisaties gezamenlijk de emigratie ter hand gingen nemen zowel op het gebied van de voorlichting en voorbereiding, als het vervoer en de ontvangst in het land van bestemming.

Na de tweede wereldoorlog kwam een emigratiebeweging op gang die ook voor katholiek Nederland van grote betekenis was. Aanhoudend tekort aan voedsel, woningnood, een nieuwe oorlogsdreiging en vooral het besef dat Nederland overbevolkt raakte, droegen er toe bij dat bij velen het verlangen leefde om elders in de wereld een nieuw bestaan op te bouwen. Bijna een derde van de Nederlandse bevolking wilde wel vertrekken,7 maar slechts één op de tien emigratiegezinden zou de daad bij het woord voegen.8
Aanvankelijk had de emigratiedrang vooral betrekking op boeren die geconfronteerd werden met het probleem van onvoldoende vestigingsmogelijkheden in eigen land om een gezond boerenbedrijf op te zetten. Dit zogenaamde ‘kleine’ of ‘jonge boeren-probleem’ was vooral actueel op de zandgronden in het zuiden en oosten van het land. De KNBTB, waarvan de meeste leden juist uit die gebieden afkomstig waren, ging zich onmiddellijk na de oorlog over dit probleem beraden en zag in emigratie één van de oplossingen. Om emigratiezaken binnen de bond beter te coördineren en de emigratie te organiseren werd in 1947 de Emigratie-Stichting van de KNBTB opgericht. Door de KNBTB werden daarnaast deskundigen naar Frankrijk en Brazilië gezonden om de emigratiemogelijkheden ter plekke te bestuderen. In beide landen wilde men een vorm van groepsmigratie realiseren om daarmee de sociale en religieuze gevolgen van de emigratie zoveel mogelijk op te vangen. In Frankrijk resulteerde dit in de aankoop van een opleidingscentrum in het Garonnegebied van waaruit boeren geplaatst werden in de omgeving, terwijl in Brazilië een circa vijfduizend hectaren grote ‘fazenda’ werd aangekocht voor de vestiging van een landbouwkolonie. Ondanks deze inspanningen bleek de na-oorlogse emigratiegolf zich echter in een andere richting te bewegen. Canada, Australië en NieuwZeeland werden de voornaamste emigratielanden, waarbij de aantallen emigranten voor Brazilië en Frankrijk door gebrek aan opnamecapaciteit (Brazilië) en gebrek aan belangstelling (Frankrijk) in het niet vielen.
Hoewel de agrarische emigratie het startpunt vormde voor de na-oorlogse emigratie zou het daarbij niet blijven. Ook vele niet-agrariërs gingen emigreren. Vanaf 1950 vormden zij de overgrote meerderheid van het totaal aantal emigranten.9 In navolging van de KNBTB gingen ook de Katholieke Arbeidersbeweging (KAB) en de Katholieke Middenstandsbond (NRKM) ten behoeve van hun leden eigen, diocesaan georganiseerde, emigratiediensten opzetten. Om ook de belangen van katholieke emigranten van niet-agrarische huize te kunnen behartigen, kwam in 1949 op initiatief van de KNBTB de Katholieke Centrale Emigratie-Stichting (KCES) tot stand. In het kader van de in 1952 tot stand gekomen Wet op de organen voor de emigratie werd de KCES erkend als aanmeldingsorgaan, wat betekende dat zij gesubsidieerd werd voor haar voorlichtings- en voorbereidingsactiviteiten en belast met het samenstellen van emigrantendossiers. De KCES voerde dit werk uit tezamen met de (inter-)diocesane emigratiestichtingen, die later opgericht werden ter vervanging of coördinatie van de diocesane emigratiediensten van de standsorganisaties. In de emigratielanden zelf was de KCES betrokken bij de (geestelijke) nazorg van de katholieke emigranten.
Emigreer op een goed kompas2De KCES probeerde te bereiken dat alle katholieke emigranten zouden emigreren onder de hoede van de katholieke organisatie. De titel van deze studie Met kompas emigreren is ontleend aan een affiche van de KCES, getiteld ‘Emigreer op een goed kompas’, waarmee propaganda werd gemaakt voor het katholieke emigratiewerk. Het woord ‘kompas’ in deze leuze heeft betrekking op het feit dat men – zoals we nog zullen zien – de katholieke emigrant niet alleen de kerk wilde meegeven, maar ook de weg wilde wijzen in het land van bestemming.
De emigratiegolf die op gang kwam na de tweede wereldoorlog had een ongekende omvang. In de jaren vijftig was jaarlijks sprake van het vertrekken van enige tienduizenden emigranten naar de toen populaire emigratielanden Canada, Australië, Nieuw-Zeeland, de Verenigde Staten en Zuid-Afrika. Een absoluut topjaar was 1952, toen er in lotaa148.690 emigranten naar elders vertrokken door bemiddeling van de erkende emigratie-organen. Vóór 1940 was er hoogstens sprake van het vertrek van enige duizenden emigranten per jaar met als topjaar 1889, toen in totaal 9100 emigranten de oceaan overstaken.10 In de eerste veertig jaren van deze eeuw was 1920 een topjaar met circa zesduizend emigranten. Na een snelle stijging tot 1952 trad er in de jaren die volgden een gestage daling op, die haar dieptepunt vond in 1963 toen er slechts circa 6800 personen emigreerden. Na een lichte stijging in de tweede helft van de jaren zestig bleef het emigratiecijfer in de jaren zeventig schommelen tussen drie- en vijfduizend emigranten per jaar.
De emigratiehausse die zich voordeed in de tweede helft van de jaren veertig en in de jaren vijftig was te zeer een gevolg van de omstandigheden van de eerste jaren na de bevrijding om van blijvende aard te zijn. Daarnaast moeten we niet vergeten dat mede door de zich gelijktijdig voltrekkende industrialisatie een economische groei tot stand kwam die de emigratiedrang verminderde, ondanks de emigratiepropaganda van de zijde van de overheid en de emigratieorganen. Deze economische groei leidde er zelfs toe dat wegens een tekort aan arbeidskrachten in eigen land, in de jaren zestig in Zuid-Europese landen arbeidskrachten werden geworven, waardoor Nederland in de paradoxale situatie kwam te verkeren zowel de emigratie als de immigratie te stimuleren.

Wetenschappelijk onderzoek met betrekking tot de na-oorlogse emigratie dateert vooral uit de jaren vijftig en de eerste helft van de jaren zestig en werd veelal verricht in opdracht van instellingen die nauw betrokken waren bij de emigratie. Naast aandacht voor de verschillen in emigratiecijfers voor de verschillende regio’s in ons land en de samenstelling van de contingenten emigranten (naar leeftijd, godsdienst, beroep etc.) werd er vooral onderzoek gedaan naar de sociaal-psychologische achtergrond van de emigrant: Welke motieven speelden bij de emigrant een rol om tot de emigratiebeslissing te komen, in hoeverre beschikte de emigrant over sociale bindingen met zijn omgeving (vergeleken met niet-emigranten) en over welke karaktereigenschappen beschikte de na-oorlogse emigrant.11
Een totaaloverzicht van de na-oorlogse emigratie is te vinden in de dissertatie van B.P. Hofstede, Thwarted exodus, die weliswaar al uit 1964 dateert maar die nog steeds kan gelden als het wetenschappelijke standaardwerk over de naoorlogse emigratie. Met het wegebben van de emigratiegolf verminderde ook de wetenschappelijke aandacht voor dit verschijnsel. Pas de laatste jaren valt er weer enige wetenschappelijke aandacht voor deze nog betrekkelijk recente emigratiegolf te bespeuren, hetgeen mogelijk te verklaren is uit de lichte opleving van de belangstelling voor emigratie in de eerste helft van de jaren tachtig. De behoefte van Nederlandse emigratie-instellingen aan recente studies vormde mede de aanleiding voor nieuw onderzoek.12
Over de emigratie van katholieken is echter, afgezien van de bijdragen van Van Stekelenburg,13 waarin met name het accent wordt gelegd op de emigratie naar Noord-Amerika, nauwelijks iets gepubliceerd. Wel geeft Van Stekelenburg aan, dat er nog veel te doen valt op het gebied van de studie naar de emigratie van katholieken in de na-oorlogse periode. Hij schrijft dat “only a limited number of sourees have been made accessible, and a large arnount of material, often unarranged, remains to be catalogued and studied, particularly, newspapers and periodicals”,14 en spreekt daarom de hoop uit dat “within the context of a wider field in emigration studies ( … ) the relative neglect of the Dutch catholic element will be adequately adressed by scholars.”15
Het is dan ook binnen dit kader dat ik met deze studie een poging wil doen deze leemte in het onderzoek naar de emigratie enigszins op te vullen. De vragen die ik mij bij dit onderzoek stel, luiden: Hoe werd in en vanuit katholiek Nederland het emigratiewerk georganiseerd, welke ontwikkelingen deden zich daarin voor en waardoor werden deze beïnvloed? Hoe werd er in katholiek Nederland gedacht over emigratie in het algemeen en de daaraan verbonden godsdienstige en morele aspecten in het bijzonder?

In het eerste hoofdstuk zal een beschrijving worden gegeven van de kenmerken van de na-oorlogse emigratie in het algemeen – voor zover dit van belang is in het kader van deze studie – terwijl in het tweede hoofdstuk zal worden ingegaan op algemene gegevens betreffende de emigratie van katholieken.
In het derde hoofdstuk zal vervolgens het organisatorisch aspect aan de orde komen, waarbij aandacht zal worden besteed aan respectievelijk de RK Emigratievereeniging, de Emigratie-Stichting van de KNBTB, de Katholieke Centrale Emigratie-Stichting en de Katholieke Vereniging( en) voor Ouders en Familieleden van Geëmigreerden, verenigingen die rond 1960 werden opgericht ter verbetering van het contact tussen emigrantenouders onderling en met de geëmigreerden. De paragraaf over de KCES zal eindigen rond 1970 als binnen de drie emigratiecentrales – KCES, de Algemene Emigratie Centrale (AEC) en de Christelijke Emigratie Centrale (CEC)- een discussie gevoerd wordt over een verandering in de opzet van het emigratiewerk, die nodig was geworden door de verminderde emigratie.
In hoofdstuk vier zal aandacht worden besteed aan de godsdienstige en morele aspecten van de emigratie. De visie van de kerk op de emigratie van katholieken zal worden behandeld, alsmede de organisatie van de geestelijke verzorging van emigranten. De nazorg in de emigratielanden zelf zal echter pas ter sprake komen in hoofdstuk zes als daar over de afzonderlijke emigratielanden wordt gesproken. De voorlichting aan en voorbereiding van katholieke emigranten zal behandeld worden in hoofdstuk vijf.
Hoofdstuk zes zal gaan over de afzonderlijke emigratielanden zélf, waarbij aandacht zal worden besteed aan de beoordeling van de emigratielanden vanuit katholieke kringen, de nazorg in het desbetreffende land en andere maatregelen die er werden getroffen ten behoeve van Nederlandse katholieke emigranten. Speciale aandacht zal daarbij uitgaan naar de vestiging van de Nederlandse katholieke landbouwkolonie Holambra in Brazilië, die beschouwd mag worden als het prestige-object van de KNBTB en het katholiek emigratiewerk. Na een hoopvolle start in het najaar van 1948 zat dit project na twee jaar financieel aan de grond. Nadat vanuit Nederland weer nieuwe financiële steun was verleend – gepaard gaande met de nodige interne conflicten – werd de zaak opnieuw op poten gezet. Holambra was in het begin van de jaren vijftig het onderwerp van een publieke discussie.16

Noten

1 H.A.V.M. van Stekelenburg, ‘Tracing the Dutch Roman Catholic Emigrants to North America in the Nineteenth and Twentieth Centuries’, in Herman Ganzevoort, Mark Boekelman (ec.), Dutch Immigration to North America (Toronto 1983), p. 57.

2 R.P. Swierenga, ‘Migratie overzee: een spiegel van de Nederlandse cultuur’, in: De Gids 150(1987), no. 2/3, p. 154.

3 Van Stekelenburg, ‘Tracing the Dutch RC Emigrants’, p. 58.

4 Ibidem.

5 B.P. Hofstede, Thwarted Exodus. Postwar Overseas Migration from the Netherlands (‘s-Gravenhage 1964), pp. 33-34.

6 Verslag van het R.K. Emigratiecongres, gehouden te ‘s-Gravenhage op dinsdag 15 november 1927 (’s-Hertogenbosch 1927), p. 6.

7 Hofstede, Thwarted Exodus, p. 17.

8 Ibidem, p. 30.

9 Ibidem, p. 164.

10 Ibidem, p. 13; voor gedetailleerdee emigratiecijfers, zie: J.H. Elich, P.W. Blauw (red.), Emigreren (Utrecht/Antwerpen 1983), p. 22.

11 Voorbeelden van dergelijk social-psychologisch onderzoek zijn: G. Beyer, N.H. Frijda, B.P. Hofstede, R. Wentholt, Characteristics of overseas migrants (’s-Gravenhage 1961), N.H. Frijda, Emigranten/niet-emigranten (’s-Gravenhage 1960), N.H. Frijda, Emigranten overzee (’s-Gravenhage 1962) en R. Wentholt, Kenmerken van de overzeese emigrant (’s-Gravenhage 1961).

12 Zie bijvoorbeeld: Elich, Blauw, Emigreren; pp. 25-31; J.H. Elich, Aan de ene kant, aan de andere kant: de emigratie van Nederlanders naar Australie (Delft 1987) en het artikel van P.R.D. Stokvis, ‘Nederland en de internationale migratie 1815-1960’, in: F.L. van Holthoon (red.), De Nederlandse samenleving sinds 1815. Wording en samenhang (Assen/Maastricht 1985), pp. 71-92. Elich en Blauw poneren zelfs de stelling dat, indien Canada en Australië geen beperkingen op de immigratie hadden opgelegd, zich wellicht een emigratiepiek zoals in 1952 had voorgedaan (p. 29). Voorbeelden van nieuw onderzoek zijn o.m. J.H. Elich, P.W. Blauw, …En toch terug: een onderzoek naar de retourmigratie van Nederlanders uit Australië, Nieuw-Zeeland en Canada (Rotterdam 1981), H. Kruiter, Inpakken en wegwezen? Een onderzoek naar kenmerken en motieven van emigranten naar Australië, Canada en Nieuw-Zeeland (’s-Gravenhage 1981), H. Hillebrand, Boeren en emigratie (’s-Gravenhage 1989).

13 Van Stekelenburg, ‘Tracing the Dutch RC emigrants’ en Van Stekelenburg, ‘Rooms-katholieke landverhuizers naar de Verenigde Staten’, in: Spiegel Historiael 1291977), pp. 681-689.

14 Van Stekelenburg, ‘Tracing the Dutch RC emigrants’, pp. 67-68.

15 Ibidem, p. 75.

16 Vgl. Mari Smits, Holambra. Geschiedenis van een Nederlandse toekomstdroom in de Braziliaanse werkelijkheid, 1948-1988 (Nijmegen 1990).

 

 

 

Welbegrepen eigenbelang of beginsel?

24 maart 2014 / Een reactie plaatsen

Katholieke boerenbonden en hun coöperaties

Cahier CSB 6De naam van de eerste Nederlandse landbouwcooperatie, de aankoopcooperatie ‘Welbegrepen eigenbelang’, opgericht in het Zeeuws-Vlaamse Aardenburg in 1817, geeft aan wat de initiatiefnemers vooral voor ogen stond. Door samen te werken trachtte men bij leveranciers een prijsvoordeel te bedingen die men als individuele klant bij de aankoop van kleine hoeveelheden nooit had gekregen. Dit streven naar gezamenlijk voordeel werd de basis van het succes van de cooperatieve beweging in de Nederlandse landbouw tot op de dag van vandaag. Toch heeft niet overal een direct economisch belang aan de wieg gestaan van cooperaties.

vanaf 1896 werden door de katholieke bocrenbonden eigen cooperaties opgericht. Deze cooperaties maakten deel uit van een katholiek boerenbondsnetwerk, waarbij katholieke opvattingen over de plaats van economische instellingen binnen de agrarische belangenbehartiging een centrale rol speelden. In deze bijdrage wil ik niet zozeer stilstaan bij de ontwikkeling van de katholieke landbouwcooperaties, maar vooral nagaan welke rol zij gespeeld hebben in de geschiedenis van de katholieke boerenbonden – waarmee ik doel op de Katholieke Nederlandse Boeren- en Tuindersbond en zijn gewestelijke organisaties ABTB, LLTB, LTB en NCB en hun voorgangers en omgekeerd. Vooral de verschuivingen in opvattingen over de plaats van cooperaties in het katholiek organisatiemodel krijgt ruime aandacht.

Mari Smits, ‘Welbegrepen eigenbelang of beginsel? Katholieke boerenbonden en hun coöperaties’ in: Niet voor het gewin. Cahier over de geschiedenis van de christelijk-sociale beweging, no. 6 (2005), pp. 53-67.

‘God, huisgezin en eigendom’

13 maart 2014 / Een reactie plaatsen

De transformatie van de Nederlandsche Boerenbond van een
christelijke naar een katholieke organisatie (1896-1920)

‘Eén christelijke Boerenbond van katholieken en protestanten! Wie het heeft uitgedacht, weet ik niet. Het doet ook niets
ter zake. Maar het is een mislukking gebleken. Het Christendom boven geloofsverdeeldheid is ook in den Boerenbond uitgeloopen op wegdoezeling van alle geloof.’ Met deze woorden trachtte geestelijk adviseur H.A.P.C. van der Waarden de katholieke boeren en tuinders, die voorheen lid waren van de christelijke provinciale boerenbonden in het aartsbisdom (de Geldersche, de Overijsselsche en de Stichtsche Boerenbond), over te halen zich aan te sluiten bij de op 23 augustus 1917 opgerichte Aartsdiocesane R. K. Boeren- en Tuindersbond (ABTB). Het samengaan van katholieken en protestanten in één bond zou volgens Van der Waarden tot gevolg hebben gehad dat de katholieke boeren niet geleerd was het geloof toe te passen op het maatschappelijke leven, “en zijn heilzamen invloed ook daarin tot zijn recht te laten komen.” Voortaan zouden de katholieke boeren georganiseerd worden in parochiële afdelingen, waarbij de pastoor of kapelaan als geestelijk adviseur een prominente rol zou spelen.

Mari Smits,  ‘”God, huisgezin en eigendom”. De transformatie van de Nederlandsche Boerenbond van een
christelijke naar een katholieke organisatie (1896-1920)’, in: Trajecta 3(1994), no. 3, pp. 233-251.

‘Door federatieve aaneensluiting’

13 maart 2014 / Een reactie plaatsen

Ontstaan en ontwikkeling van de Nederlandsche Boerenbond
gedurende de eerste vijfentwintig jaren, 1896-1921

Jaarboek KDCIn 1996 vierde de Katholieke Nederlandse Boeren- en Tuindersbond (KNBTB) zijn honderdste verjaardag. Met het oog op het naderende eeuwfeest startte Katholiek Documentatie Centrum (KDC) in 1991 met een onderzoeksproject met als doel de geschiedenis van de KNBTB vast te leggen in een jubileumboek vast te leggen. Als eerste uitvloeisel van dit project, dat door mij werd uitgevoerd, verscheen in het Jaarboek van het KDC van 1992 een artikel over de vroegste geschiedenis van de bond, toen nog Nederlandsche Boerenbond geheten.

Mari Smits, ‘”Door federatieve aaneensluiting”. Ontstaan en ontwikkeling van de Nederlandsche Boerenbond gedurende de eerste vijfentwintig jaren, 1896-1921’, in: Jaarboek van het Katholiek Documentatie Centrum 22(1992), pp. 7-29.